Wat zit er dan precies tussen mijn oren?
De hersenen zijn complexe materie. De meeste mensen denken dat ze goed ontwikkelde en rationele wezens zijn die geen “domme” beslissingen nemen, omdat we over het algemeen goed nadenken. Toch blijkt keer op keer uit wetenschappelijk onderzoek dat de meeste beslissingen worden genomen op basis van emoties.
Volgens MacLean bestaan onze hersenen feitelijk uit drie delen die in de loop van de evolutie over elkaar heen zijn gegroeid. Het onderste en oudste deel van het brein wordt het reptielenbrein genoemd of de archicortex. Dit bestaat uit het verlengde merg, de hersenstam, basale kernen en de kleine hersenen. Het reptielenbrein werkt snel en instinctief. Het is wellicht ons krachtigste systeem en voldoet aan onze primaire behoeftes. Het komt in actie wanneer er ‘gevaar’ dreigt. Enkele belangrijke vitale functies zijn het regelen van de hartslag, bloeddruk, ademhaling en automatische reflexen.
Daarboven zit het zoogdierenbrein of de paleocortex. Dit omvat het limbische systeem. Hierin liggen onder andere hersengebieden zoals de hypothalamus (begin van de stress-as), de hippocampus en de amygdala (ons angst en woedecentrum). Het zoogdierenbrein wordt ook wel het emotionele brein genoemd. Het regelt de staat van bewustzijn, emoties, motivatie en het lange termijn geheugen. Het reageert instinctief maar is een stuk flexibeler dan het reptielenbrein, want ervaringen uit het verleden kunnen de instinctieve reactie enigszins dempen. Het heeft dus een remmende werking op het reptielenbrein.
Daaromheen zit evolutionair het nieuwste deel van het menselijk brein, namelijk de neocortex. Het is een trager reagerend systeem dan de beide andere breinen. Menselijke brein activiteiten zoals taal, denken en creativiteit bevinden zich hier. De neocortex omvat het grootste deel van de hersenschors. Enkele belangrijke functies zijn redeneren, bewuste waarneming, besluitvorming en controle uitoefenen op de andere hersengebieden. Hij heeft onder andere een remmende functie op de amygdala en hypothalamus. Dat wil zeggen: bij een goed functionerende neocortex en dan met name de prefrontale lob heb je een betere controle over je stress, angst en woede gebieden. De neocortex denkt dat die altijd in controle is, maar dat is alleen het geval zolang de behoeften van het zoogdierenbrein en reptielenbrein zijn vervuld. Als deze breinen ‘gevaar’ detecteren zal dit ten koste gaan van de functies van onder andere de prefrontale lob, omdat deze het laatst is ontwikkeld en dus het minst belangrijk is om te overleven.
Chronische stress
Door chronische stress verandert uiteindelijk de structuur van onze hersenen. Bij langdurige stress blijft ons lichaam namelijk te veel cortisol produceren. Cortisol is een neurotoxische stof, die bij te grote hoeveelheden in het bloed de hippocampus beschadigt. De hippocampus en de hypothalamus zijn onderdeel van het limbisch systeem, ons zoogdierenbrein. Een ontregelde hippocampus levert problemen op. De hippocampus remt normaal gesproken de hypothalamus. In de hypothalamus begint ons stress circuit. Wanneer de hypothalamus wordt geremd door de hippocampus: dan neemt de aanmaak van cortisol af en de stress trekt weg. Wordt de hypothalamus onvoldoende geremd? Dan wordt er te veel cortisol aangemaakt. Dat wil zeggen dat de stress aanhoudt of toeneemt. Hierdoor ontstaat een vicieuze cirkel: stress leidt tot meer stress door een toegenomen en blijvende productie van cortisol, wat tot meer stress leidt, etc. Uiteindelijk kan dit leiden tot cortisol resistentie. Je wordt dan ongevoelig voor dit hormoon. Bekende fenomenen die hieraan worden gelinkt zijn een burn-out of het chronisch vermoeidheid syndroom.
Hersenstam
We weten inmiddels dat alles wat we zien en of horen direct binnenkomt in onze hersenstam. Ons reptielenbrein dus. Dus bij ‘slecht’ nieuws of negatieve berichten reageert dit deel van ons brein als eerste. Vanuit de evolutie is dit een overlevingsstrategie. Er schuilt gevaar in die voortdurende negativiteit. Dit heeft direct invloed op onze hartslag, bloeddruk en ademhaling. Bij te veel en te langdurige stress ontstaat er een overreactie in dit deel van het brein wat ten koste gaat van ons limbisch systeem en prefrontale cortex. De remming op onze emoties werken nu niet meer optimaal. U kunt zich voorstellen wat er gebeurt. We worden steeds angstiger en kunnen onze emoties slecht onder controle houden.
De 10e en 11e hersenzenuw
In de hersenstam liggen onder andere de kernen van de 10e hersenzenuw: de nervus Vagus en de 11e hersenzenuw: de nervus Accessorius. De nervus Vagus is een zenuw die naar bijna al onze organen loopt. Als het gaat om onze stofwisseling en activatie van het immuunsysteem is dit de belangrijkste zenuw. De kern van de Accessorius ligt naast die van de Vagus en loopt naar twee hulpademhalingspieren in de nek. De trapezius en de sternocleidomastoid. Het is aannemelijk dat bij al die chronische stress die binnenkomt in de hersenstam deze hersenkernen overactief worden. Met als gevolg: een disfunctie van de nervus Vagus wat ten koste gaat van de stofwisseling en het immuunsysteem. Daarbij worden via de nervus Accessorius de benoemde nekspieren overprikkeld en nemen ze toe in spanning. Dit verklaart waarom de trapezius de meest gemasseerde spier ter wereld is.
Goed nieuws
Het goede nieuws is, dat positieve berichten dus ook binnenkomen in onze hersenstam. We nemen muziek als voorbeeld. Als u aangename muziek luistert heeft dit een positief effect op onze hersenstam. Hierdoor ontstaat een positief signaal vanuit de hersenstam op het limbisch systeem. Onder andere op de amygdala. Dat wil zeggen een betere controle over onze emoties.
Nog meer goed nieuws. Beweging in de vrije ruimte heeft een positief effect op de hippocampus. Hierin bevindt zich namelijk onze ruimtelijke oriëntatie en lange termijn geheugen. Dit gebied traint u als het ware door veelvuldig te bewegen in de vrije ruimte. Bij voorkeur buiten in de natuur. Daardoor groeit de hippocampus en kan hij weer beter zijn taak uitvoeren, namelijk een betere remming op de hypothalamus: onze stress-as.
Bewegen heeft nog meer voordelen, u beïnvloedt namelijk ook de prefrontale cortex. Dit gebied zal dus actief worden bij lichamelijke inspanning. Een positief gevolg is daardoor een betere controle over uw lagergelegen hersengebieden zoals de amygdala en hypothalamus.
Geestelijke inspanning is ook inspanning. Hiermee wordt de prefrontale cortex eveneens geactiveerd. Studeren of een goed boek lezen heeft een positief effect op uw brein wat uiteindelijk resulteert in een betere controle op uw angstcentrum en stress-as.
Geïnspireerd door Erik Scherder, hoogleraar klinische neuropsychologie
Bronvermelding: McEwen BS. The neurobiology of stress: from serendipity to clinical relevance. Brain research 2000; 886(1-2),172-89
Scott SB et al. What contributes to perceived stress in later life? A recursive partitioning approach. Psychology of aging 2011; 26(4),830-43
Radley JJ, Sawchenko PE. A common substrate for prefrontal and hippocampal inhibition of the neuroendocrine stress response. The journal of Neuroscience 2011; 31(26), 9683-95
Cavada C. Goldman-Rakic PS. Posterior parietal cortex in rhesus monkey: II. Evidence for segregated corticocortical networks linking sensory and limbic areas with the frontal lobe. The Journal of Comparative Neurology 1989; 287(4), 422-45
Clower DM et al. The inferior parietal lobule is the target of output from the superior colliculus, hippocampus, and cerebellum. The Journal of Neuroscience 2001; 21(16), 6283-91
Chae CH et al. Swimming exercise increases level of nerve growth factor and stimulates neurogenesis in adult rat hippocampus. Neuroscience 2012; 212, 30-7